Toplumun sosyal dokusunu bir ağ gibi düşünelim. Bu ağın merkezinde ise adaletin kalkanı olan Anayasa Mahkemesi (AYM) yer alır. Ancak, bu merkezi figürün karmaşıklığı, pek çok kişi için bulanık sularla kaplıdır. AYM kimlerden oluşur? AYM hangi konularla ilgilenir? Bu sorular, toplumsal adaletin işleyişine dair derinlemesine düşünmemizi sağlar ve adaletin ne kadar derinlere uzandığını gösterir.
AYM hangi konularla ilgilenir?
Türkiye Cumhuriyeti Anayasa Mahkemesi (AYM), ülkedeki yasal yargı organlarından biri olarak önem taşır. Kanunlar, Cumhurbaşkanlığı kararnameleri ve Türkiye Büyük Millet Meclisi İçtüzüğü'nün Anayasa'ya uygunluğunu denetler ve bireysel başvuruları ele alır. Anayasa değişikliklerini ise sadece biçimsel açıdan inceler. Görevleri, Türkiye Anayasası'nın ilgili maddelerinde belirtilmiştir. Anayasa Mahkemesi'nin yapısı, görevleri, yargılama usulleri, üyelerinin seçimi ve disiplin işleri gibi konular, 6216 sayılı Anayasa Mahkemesinin Kuruluşu ve Yargılama Usulleri Hakkında Kanun ile düzenlenmiştir. Mahkeme, 1961 Anayasası'nın "Yargı" bölümünde yer alır. Temel işlevi devletin yargı işlevine katkıda bulunmaktır. Diğer yargı organlarından farklı olarak, Anayasa Mahkemesi çeşitli görevleri üstlenir. Bu görevler arasında kanunların Anayasa'ya uygunluğunu denetleme, Yasama Meclisi üyelerinin işlemlerini gözden geçirme, Yüce Divan görevi yapma, siyasi partileri denetleme ve bazı idari görevleri yerine getirme bulunur. Anayasa Mahkemesi, soyut hukuki meseleleri çözme ve devletin demokratik düzenini koruma görevini üstlenir. Ayrıca, kanunları denetlerken kanun koyucunun siyasi görüşünü ve tutumunu hukuki açıdan değerlendirir. Ancak, yalnızca kanunları Anayasa'ya uygun hale getirmek amacıyla iptal edebilir, değiştirme yetkisi bulunmaz. Mahkeme, kararlarıyla diğer devlet organlarını bağlar. Kendi idari işlerini yürütme yetkisine sahiptir ve üyeleri hakkındaki ceza davalarını da kendisi yürütür. Bu bağımsızlık, Anayasa Mahkemesi'ni tam anlamıyla bağımsız bir Anayasa Organı yapar.
AYM kimlerden oluşur?
Türkiye Büyük Millet Meclisi, onbeş üyeden oluşan Anayasa Mahkemesi'nin belirlenmesinde önemli bir rol oynar. Bu süreçte, Meclis, Sayıştay Genel Kurulu başkanı ve üyeleri ile baro başkanlarının serbest avukatlar arasından belirlediği adaylar arasından gizli oylama ile üyeleri seçer. Meclis'in yapacağı bu seçimde ilk turda üye tam sayısının üçte ikisinin, ikinci turda ise salt çoğunluğunun oyu aranır. Salt çoğunluk ikinci turda sağlanamazsa, en fazla oy alan iki aday için üçüncü bir oylama yapılır ve en çok oy alan aday üye olarak seçilir. Cumhurbaşkanı da Anayasa Mahkemesi üyelerini belirlerken etkili bir rol oynar. Bu kapsamda, Yargıtay, Danıştay ve Yükseköğretim Kurulu tarafından belirlenen adaylar arasından üyelerin bir kısmını seçer. Adaylar arasında hukuk, iktisat ve siyasal bilimler alanlarında görev yapmış öğretim üyeleri, üst düzey yöneticiler, serbest avukatlar ve uzun yıllar raportörlük yapmış hâkimler ve savcılar bulunur. Anayasa Mahkemesi üyeliği için belirli kriterler bulunmaktadır. Bunlar arasında, adayın belirli bir yaşın üzerinde olması, belirli bir akademik ya da mesleki deneyime sahip olması gibi şartlar yer alır. Üyeler, dört yıllık süre için bir başkan ve iki başkanvekili seçerler. Görev süresi sona eren üyeler yeniden seçilebilirler ancak bir kişi en fazla iki kez Anayasa Mahkemesi üyesi seçilebilir. Anayasa Mahkemesi üyeleri altmışbeş yaşına ulaştıklarında emekliye ayrılır ve görev süresi dolan üyelerin başka bir kamu görevinde çalışmaları kanunla düzenlenir. Ayrıca, bir üyenin belirli şartları ihlal etmesi durumunda üyeliği sona erdirilebilir.