Mecelle, adıyla sadece Osmanlı İmparatorluğu'na değil, İslam Hukuku'nun derinliklerine de işaret ediyor. Ancak neden bu önemli belge zamanla unutuldu ve nihayetinde kaldırıldı? İşte cevapları;
Mecelle nedir?
Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye veya kısaca Mecelle, 1868-1876 yılları arasında Ahmet Cevdet Paşa başkanlığındaki bir komisyon tarafından derlenen İslami özel hukuk kuralları kodeksidir. Osmanlı İmparatorluğu'nun son yarım yüzyılında şer'i mahkemelerde hukuki dayanak olarak kullanılmıştır. Bu hukuk derlemesi, bir giriş ve 16 bölümden oluşmakta olup, toplamda 1851 madde içermektedir.
Mecelle, İslami fıkıh geleneğinin üzerine inşa edilmiş, ancak maddeler halinde düzenlenmiş analitik ve pozitif bir hukuk sistemi oluşturma çabasını temsil etmektedir. I. Justinianus'un 6. yüzyılda Konstantinopolis'te hazırlattığı ilk medeni kanun derlemesinden sonra, Mecelle İstanbul'u benzer bir öneme kavuşturmuştur. Tanzimat Fermanı'nın açtığı dönemde önemli bir kanun olarak kabul edilmiş ve Osmanlı modernleşmesinin önemli bir parçası olmuştur.
"Mecelle" terimi, Arapça "çok büyük boy kitap" anlamına gelen "mecelle" kelimesinin, Fransızca "codex" kelimesinin çevirisi olarak kullanımıdır.
1926 yılında Türk Kanunu Medenisi'nin kabul edilmesiyle birlikte Mecelle yürürlükten kaldırılmıştır. Ancak I. Dünya Savaşı sonrası dağılan Osmanlı İmparatorluğu'nda, Mecelle halef devletlerinde kalıcı bir etki bırakmıştır, sadece Mısır hariç.
Mecelle, genel hukuk ilkelerini içeren bir giriş bölümünden sonra çeşitli konuları ele almaktadır: Büyü, İcar (kira), Kefalet, Havale, Rehin, Emanet, Hibe, Gasp ve İtlaf, Hacir, İkrah ve Şuf’a, Ortaklık çeşitleri, Vekâlet, Sulh ve İbra, Borcu kabul, Dava, Kanıt ve delil, Yargı.
Mecelle'nin hazırlanması sürecinde, İslam medeni hukukunun modernize edilmesi fikri ağırlık kazanmıştır. Başta Ahmet Cevdet Paşa olmak üzere, genellikle muhafazakâr İslam alimlerinden oluşan bir heyet görevlendirilmiştir.
Mecelle'nin genel hükümleri arasında şu örnekler bulunmaktadır:
- Borçlu olmamak asıldır; borç ileri süren ispatla mükelleftir.
- Zararı yok etmek, fayda sağlamaktan iyidir.
- Zaman değişince hükümler de değişir.
- Sözleşmenin amaç ve anlamı göz önüne alınır, söz ve yazılışı değil.
- Kuşku, kesin bilgiyi gidermez.
- Eskiden varolanın aynen devam ettiği varsayılır.
- İçtihat içtihatla bozulmaz.
- Özel zarar, genel zarara tercih edilir.
- Alması hukuka aykırı olanın vermesi de hukuka aykırıdır.
- Ticari örf ve adetler ticari sözleşmelerin şartı gibidir.
- Söze bir anlam vermek, yok saymaktan iyidir.
- Kanıt herkesi, ikrar ise sadece ikrar edeni bağlar.
- Delile dayanmayan vehim ve kuruntulara hukukta itibar edilmez.
- İki kötü şeyle karşı karşıya kalındığında daha hafif, daha az kötü olanı seçilir.
Bu şekilde, Mecelle İslam medeni hukukunun önemli bir derlemesi olmuş ve birçok Müslüman ülkede uzun süre etkisini sürdürmüştür.
Mecelle neden kaldırıldı?
Şer'i hükümlere dayanarak oluşturulan bu kanun, 1868-1878 yılları arasında derlenmiş ve 1870 yılında ilk kez kitap halinde basılmıştır. Osmanlı İmparatorluğu'nun son yarım yüzyılında şer'i mahkemelerde temel hukuki dayanak olarak kullanılan Mecelle, bir giriş, 16 bölüm ve 1851 maddeden oluşmaktaydı.
1926 yılında Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından, Türk Medeni Kanunu'nun kabul edilmesiyle birlikte Mecelle yürürlükten kaldırılmıştır.
