Türkiye Cumhuriyeti'nin yargı sisteminin önemli bir parçası olan Uyuşmazlık Mahkemesi, 9 Temmuz 1945 tarihinde kurulmuş ve görevini sürdürmektedir. Bu yüksek mahkemenin temel amacı, adli ve idari yargı organları arasındaki görev ve hüküm uyuşmazlıklarını kesin olarak çözmektir. Bu görevi yerine getirirken bağımsızlığını koruyan mahkeme, yargı sistemindeki dengeyi sağlamada önemli bir rol oynamaktadır.
Kuruluş ve Tarihçe
Uyuşmazlık Mahkemesi, Türkiye'deki yargı sisteminde yer alan dört ana yargı kolundan biri olarak öne çıkar. Diğer yargı kolları ise adli yargı, idari yargı ve anayasa yargısıdır. Bu mahkeme, adli ve idari yargı organları arasındaki uyuşmazlıkları çözmek amacıyla, 9 Temmuz 1945 tarihinde kabul edilen 4788 sayılı Uyuşmazlık Mahkemesi Kurulması Hakkındaki Kanun ile kuruldu. 1961 Anayasası ile yapısında bazı değişiklikler yapıldı ve 12 Haziran 1979'da kabul edilen 2247 sayılı Uyuşmazlık Mahkemesinin Kuruluş ve İşleyişi Hakkında Kanun ile günümüzdeki yapısına kavuştu.
15 Temmuz Darbe Girişimi sonrasında askerî yargının ilga edilmesi ile birlikte mahkemenin yapısında önemli değişiklikler oldu. Önceleri Anayasa Mahkemesi'nin binasında faaliyet gösteren mahkeme, şu anda Ankara Çankaya'daki Ahlatlıbel Mahallesi'nde yer almaktadır.
Görev ve Yetkileri
Uyuşmazlık Mahkemesi'nin temel görevi, adli ve idari yargı organları arasındaki görev ve hüküm uyuşmazlıklarını çözmektir. Görev uyuşmazlıkları iki ana kategoriye ayrılır: olumlu ve olumsuz görev uyuşmazlıkları.
- Olumlu Görev Uyuşmazlığı: Başka bir yargı kolunun görev alanına girdiği gerekçesiyle yapılan görev itirazının mahkeme tarafından reddedilmesi durumunda meydana gelir. Bu durumda, görev alanı korunmak istenen yargı organı, başsavcı aracılığıyla uyuşmazlığın çözülmesi için Uyuşmazlık Mahkemesi'ne başvurur. Uyuşmazlık Mahkemesi, başvuru şartlarını inceleyerek karara bağlar.
- Olumsuz Görev Uyuşmazlığı: Aynı davada iki farklı yargı organının görevsizlik kararı vermesi ve bu kararların kesinleşmesi durumunda söz konusu olur. Bu durumda, ilgili taraflar Uyuşmazlık Mahkemesi'ne başvurarak uyuşmazlığın çözülmesini talep edebilirler. Mahkeme, görevli yargı organını belirleyerek yargılamanın devam etmesini sağlar.
Hüküm Uyuşmazlıkları
Hüküm uyuşmazlıkları ise aynı konuyla ilgili olarak iki farklı yargı organınca verilen ve kesinleşen çelişkili kararların varlığı durumunda ortaya çıkar. Uyuşmazlık Mahkemesi, bu tür uyuşmazlıklarda görevsiz mahkemenin verdiği kararı iptal edebilir veya kendisi esas hakkında bir karar verir. Bu kararlar kesin nitelikte olup, başka bir yargı organına başvurulamaz.
1961 Anayasası ve Yapısal Değişiklikler
1961 Anayasası ile Uyuşmazlık Mahkemesi, anayasal statüye sahip oldu. 1924 Anayasasında böyle bir düzenleme bulunmazken, 1961 Anayasasının 142. maddesi ile mahkemenin yetkileri ve işleyişi belirlenmiştir. Bu anayasa değişikliği ile birlikte, mahkemenin görev ve hüküm uyuşmazlıklarını kesin olarak çözme yetkisi genişletilmiştir. Ayrıca, mahkemenin başkanının Anayasa Mahkemesi tarafından seçileceği belirlenmiştir.
2247 Sayılı Kanun ve Günümüzdeki Yapısı
12 Haziran 1979'da kabul edilen 2247 sayılı Kanun ile Uyuşmazlık Mahkemesi'nin yapısı yeniden düzenlenmiştir. Bu düzenlemeye göre, mahkeme hukuk ve ceza bölümlerine ayrılmakta ve her bölüm bir başkan ile altı asıl üyeden oluşmaktadır. Mahkeme başkanı, Anayasa Mahkemesi üyeleri arasından seçilirken, üyeler Yargıtay ve Danıştay tarafından belirlenmektedir.
Askerî Yargının İlgası ve Mahkemenin Güncel Yapısı
15 Temmuz Darbe Girişimi sonrası askerî yargının kaldırılmasıyla birlikte, Uyuşmazlık Mahkemesi'nin yapısında da önemli değişiklikler olmuştur. Bu değişikliklerle birlikte mahkemenin üye yapısı yeniden düzenlenmiş ve askerî yargıdan gelen üyeler yerine Yargıtay ve Danıştay'dan seçilen üyeler görevlendirilmiştir. Bu yeni düzenleme ile mahkeme, dört yıl görev süresi olan bir başkan ve altı asıl üyeden oluşmaktadır.
Uyuşmazlık Mahkemesi'nin Kararları ve Uygulanması
Uyuşmazlık Mahkemesi'nin verdiği kararlar kesindir ve bu kararlara karşı herhangi bir başvuru yolu bulunmamaktadır. Mahkeme, görev ve hüküm uyuşmazlıklarını incelerken başvuruları öncelikle şekil ve süre açısından değerlendirmekte, eksik veya geç başvuruları reddetmektedir. İncelemeler genellikle dosya üzerinden yapılmakta ve kararlar oy çokluğu ile alınmaktadır.
Uyuşmazlık Mahkemesi, yargı sisteminde dengeyi sağlamak ve adaletin doğru bir şekilde tecelli etmesini temin etmek amacıyla faaliyetlerini sürdürmektedir. Görev ve hüküm uyuşmazlıklarını kesin olarak çözmesi, mahkemenin yargı sistemindeki önemini ve bağımsızlığını pekiştirmektedir. Bu yönüyle, Uyuşmazlık Mahkemesi Türkiye'deki adalet sisteminin temel taşlarından biri olarak kabul edilmektedir.
Uyuşmazlık Mahkemesi'nin gelecekteki yapısal ve işlevsel değişiklikler ile daha da güçleneceği ve yargı sisteminin etkinliğini artıracağı öngörülmektedir. Mahkeme, adli ve idari yargı organları arasındaki dengeyi koruyarak, adaletin sağlanmasına önemli katkılarda bulunmaya devam edecektir.
