Türkiye'de yaşayan vatandaşlar, ülkenin büyük şehirlerinin sıralamasını ve her birinin özelliklerini merak ediyorlar. Bu merakın arkasında, ekonomik, kültürel ve sosyal dinamiklerin yanı sıra nüfus dağılımının etkisi yatıyor. Peki, Türkiye büyükşehir sıralaması nedir? Türkiye'de büyükşehirler hangileri? Bu yazıda, Türkiye'deki büyük şehirlerin sıralaması ve her birinin önemli özellikleri detaylı bir şekilde ele alınacak.
Türkiye büyükşehir sıralaması nedir?
Türkiye'deki büyükşehir belediyeleri, 1984 yılında Türk belediyeciliğine katılmış üst kademe belediyelerdir. Bu belediyeler, 1982 Anayasası'nın 127. maddesinde belirtilen "büyük yerleşim yerlerinde özel yönetim biçimleri oluşturulabilir" hükmüne dayanarak 1984 yılında kurulmaya başlanmıştır. Bu tarihe kadar, Türkiye'de belediyelerin hizmet alanları iç içe geçmezdi. Ancak, büyükşehir belediyeciliği kapsamında, büyükşehir hizmet alanı içinde birden fazla ilçe veya birinci kademe belediyesi bulunmaktaydı. 2014'ten sonra, büyükşehir belediyelerinin sorumluluk alanı il sınırlarına genişletilmiş ve belde belediyelerinin kapatılmasıyla yalnızca ildeki tüm ilçe belediyelerini kapsar hâle gelmiştir. Dolayısıyla, belediye hizmeti aynı zamanda hem büyükşehir hem de ilçe belediyeleri tarafından yürütülmektedir. Ancak, yasa büyükşehir ve ilçe belediyelerinin yürüttükleri hizmet türlerini birbirinden ayırmıştır ve büyükşehir belediyesi ile ilçe belediyeleri birbirinden bağımsız kuruluşlardır, aralarında astlık ve üstlük ilişkisi bulunmamaktadır.
Türkiye'deki ilk üç büyükşehir belediyesi, 1984 yılında çıkarılan 2972 sayılı yasa ve Mart ayında çıkarılan 195 sayılı kanun hükmünde kararname uyarınca kurulmuştur. Bu tarihte, İstanbul'un on beş, Ankara'nın beş ve İzmir'in üç metropoliten ilçesi bulunmaktaydı. Aynı yılın Temmuz ayında çıkarılan 3030 sayılı yasa ile büyükşehir ve ilçe belediyelerinin statüleri netleşmiştir.
1986-1988 döneminde, beş büyükşehir belediyesi daha kurulmuştur. 1986 yılında 3306 sayılı yasa ile Adana, 1987 yılında 3391 sayılı yasa ile Bursa, 3398 sayılı yasa ile Gaziantep ve 3399 sayılı yasa ile Konya büyükşehir statüsüne geçmiştir. 1988 yılında ise 3508 sayılı yasa ile Kayseri büyükşehir statüsüne geçirilmiştir. Adana, Bursa ve Konya'nın üç, Gaziantep ve Kayseri'nin ise iki metropoliten ilçesi bulunmaktaydı.
Türkiye'de büyükşehirler hangileri?
Türkiye'deki nüfus artışı ve şehirleşmenin hızlı olması, kent nüfuslarında büyük artışlara neden olmuştur. Bu nedenle, 1993 yılında Antalya, Diyarbakır, Erzurum, Eskişehir, İzmit, Mersin ve Samsun belediyeleri, 27/6/1984 tarihli ve 3030 sayılı Kanun hükümleri uyarınca büyükşehir belediyelerine dönüşmüştür. Ancak, bu illerde, ilçe belediyesi yerine birinci kademe belediyesi kurularak ilçe kuruluşu 2008 yılına kadar ertelenmiştir. Bu şekilde kurulan büyükşehir içi ilk kademe belediyelerinin sayısı, Erzurum ve Samsun'da dört; Antalya, Diyarbakır ve Mersin'de üç; Eskişehir ve Kocaeli'de ise ikiydi. 2000 yılında Sakarya ilinde, Adapazarı ismini taşıyan büyükşehir belediyesi kurulmuş ve bu belediye hakkında 27/6/1984 tarihli ve 3030 sayılı Kanun hükümleri uygulanmıştır.
2012 yılında çıkarılan 6360 sayılı yasa ile büyükşehir belediye sınırları için yeni kıstaslar getirilmiştir. Buna göre, büyükşehir kıstaslarından olan nüfus sayısı 750.000'e indirilmiştir. Bu yasa sayesinde büyükşehir belediyelerinin sorumluluk alanları il mülki sınırlarına genişletilmiş ve bağlı ilçelerin tamamı büyükşehir sorumluluk bünyesine alınmıştır.
Dönemin başbakanı Recep Tayyip Erdoğan, 2011 Mayıs ayındaki Kahramanmaraş mitinginde nüfusu 750.000'i aşan illerin büyükşehir yapılmasına ilişkin bir kanun tasarısı hazırlandığını belirtmiştir. Türkiye İstatistik Kurumu'nun açıkladığı 2011 yılına ilişkin "Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi Sonuçları" dikkate alınmış ve 12 Kasım 2012 tarihi itibarıyla büyükşehir yasa tasarısı, Meclis Genel Kurulu'nda kabul edilerek 6360 sayılı kanun olarak yasalaşmıştır. Yeni büyükşehirler ve nüfusları:
- Şanlıurfa: 1.801.980
- Hatay: 1.503.066
- Manisa: 1.359.463
- Balıkesir: 1.167.761
- Kahramanmaraş: 1.075.706
- Van: 1.070.113
- Aydın: 1.020.957
- Denizli: 1.005.687
- Tekirdağ: 874.475
- Muğla: 866.665
- Mardin: 779.738
- Malatya: 762.538
- Trabzon: 818.023
- Ordu: 774.154